در آداب و سنن گذشته ترکمن ها آتش مقام ويژه اي را احراز ميکند. بعصي از اين مراسم جنبه احترام عمومي نسبت به آتش را نمايان ميسازد. جنبه عمده اين احترام با خاصيت نگهدارنده و سحرانگيز آتش مرتبط است. که اين نيز بنوبه خود از درک آتش به عنوان يکي از نيروهاي قهار طبيعت که داراي نيروي سحرآميز مقتدري مي باشد منشأ گرفته است. اکثريت اين تصورات با اصطلاح " ايريم "(نشانه،علامت،فال) مشخص شده اند، برخي ديگر از جمله مراسم پاکيزگي هرساله بوسيله آتش که پائين تر بطور مختصر در مورد آن ها صحبت خواهيم کرد با اصطلاح " دأپ دسٌور" مشخص مي شوند.

جنبه عمومي احترام به قوه طبيعي آتش پيش از همه در ممنوعيت اعمالي بروز کرد که در آن ها برخورد با آتش توهين آميز تلقي مي شد. براي مثال تف کردن به آتش حرام است و اين در مورد خرمن آتش افروخته، اجاق خانگي و تنور صدق ميکند. کسي که مرتکب چنين عملي شود، بنا بر اعتقاد، بدبختي به او روي خواهد آورد. در فولکلور ترکمني اصطلاحي که براي نسل هاي قديمي تر کاملا آشناست يعني "اوُت اورز" (آتش نوراني) و در صرب المثل عـــامـيـانـه " اوُت آستيندا بلا قالماز" (زير آتش بلا نميماند) بروشني اين تصورات را نشان ميدهد. 

در ميان طوايف گوناگون آداب و رسوم مختلفي نسبت به آتش وجود داشته است. مثلا در نزد گوکلان هاي قارري قالا اين نظر وجود داشته است که اگر شراره اي از آتش بطور اتفاقي بروي لباس کسي مي افتاد و آن را ميسوزاند ميگفتند که جاي پريشاني نيست. و يا در بين ترکمن هاي يمرلي چنين اعتقادي وجود داشته است که اگر کسي ظرف را با آب در آتش بيندازد، لازم است که در آنجا کمي آرد ريخته شود. (سمبل خون بها دادن)

در گذشته نه چندان دور در نزد ترکمن هاي يموت غربي جائي که دامپروري وجود داشت، آتش نقش بزرگي را ايفا مي کرد. بدين گونه که اُبه بهنگام کوچ ييلاق يا قشلاق به منظور تمييز کردن، خرمن بزرگي از آتش برمي افروختند و مردم با جل وپلاس خود در حالي که حيوانات را مي راندند، از ميان آتش مي گذشتند. پس از پايان مراسم معمولا خرمن هاي آتش را به يکديگر متصل مي ساختند تا مفري براي ارواح شرير و پليد باقي نماند تا آنها نتوانند ايشان را تا محل جديد دنبال کنند.

مثال ديگر حاکي از آن است که هر چهارشنبه، آتشي را برمي افروختند و در آن براي خلاصي از شر اجنه و ارواح شاخ و نمک و چيزهاي ديگر مي انداختند.

طبق اسناد جمع اوري شده نژادشناسي، پرش از روي آتش در بين همه قبايل ترکمن از دير باز رايج بوده است. اجراي اين مراسم در ماه هاي "مه رد" و "صافار" وآخرين چهارشنبه سال کهنه اجرا مي شده است. پرش از روي آتش در بين طوايف مختلف اصطلاحات متفاوتي داشته است. تکه ها آن را شامان اُوت، يموت هاي تاختيني، ساريق ها، ساري لي و قارا داشلي آن را شامار اُِوت، گوکلان ها و يمرلي ها آن را شامباز اُوت مي ناميدند.

مراسم پرش از روي آتش طبق راويان اخبار به معناي پاکيزگي از همه آلودگي هائي که در طول سال در انسان جمع شده ، بوده است. در قرن نوزدهم در مراسم پرش آتش همه اهالي ابه به جز سالمندان و شخصيت هاي روحاني قبيله شرکت مي کردند. در مراسم ابتدا مردان، سپس زنان و بالاخره نوجوانان از روي آتش مي پريدند. در حالي که در اطراف خرمن آتش مي چرخيدند، رو به آتش چنين مي خواندند:

شامان اُوت،

بولديم شات.

پارلاپ اوستينگدن گچديم،

زارلاپ گؤنامي دؤکديم.

حاير قيلسن ايشيمي،

غوراپ ساقلا داشيمي.

پرش بر روي آتش در سمت هايي از جنوب به شمال و از شرق به غرب انجام مي گرفت. خوش گلدي بختيارف در يادداشتي با عنوان " بقاياي نسل آتش در نزد ترکمن ها" توصيف زيبائي از مراسم پرش بر روي آتش در اسنقلي در بهار 1922 بدست مي دهد. طبق نوشته وي وقتي خورشيد غروب مي کرد خرمن هاي آتش پديدار مي شدند و زنان در حالي که کودکان را در آغوش خويش داشتند با فرياد شادي از روي آتش مي پريدند.

در گذشته مراسم شکستن ظروف فديمي به هنگام پرش از روي آتش و انداختن آن در آتش وجود داشته است. 

اعتقادات و مراسم مربوط به آتش در ميان ترکمن ها به دوران پيش از اسلام باز مي گردد، هر چند برخي از سنت هاي مربوط به رنگ و روي اسلامي به خود گرفته است، معذلک يکي از درخشان ترين بازمانده هاي دوران گذشته است.

از کتاب تحقيقاتي در مورد نژاد شناسي ترکمن ها (آکادمي علوم ترکمنستان ـ انستيتوي تاريخ، باستان شناسي ونژادشناسي)