ترکمن ها در دوره سلجوقیان

اتحاد و وحدت اوغوزهای سلجوق در قرن پنجم هجری بوجود آمد. سلجوق و پدرش توتاق بر طوایف و تیره های اوغوزهای حوزه سیردریا حکومت می کردند. اینان با یبغو رهبر اوغوزهای سیردریا دشمنی را آغاز کردند و بالاخره در اواخر قرن پنجم مسئله با قطع رابطه تمام گردید و سلجوق از یبغو جدا گردید و با متحدان خود از آن ناحیه رفت.

در آن ایام وی 1500 شتر، 50 هزار گوسفند و 100 نفر رفیق جانباز داشت.سلجوق و یارانش دین اسلام را پذیرفته جزء تیولداران سامانی ها در آمدند. به این ترتیب اوغوزهای سیردریا با دو دسته تقسیم شدند یک دسته در «ینی کنت» و دسته دیگر یعنی سلجوقیان در منطقه جنوبی یعنی شمال خراسان مسکن گرفتند. مورخان این دوره به اوغوزهای ینی کنت، اوغوز و به سلجوقیان نام ترکمن اطلاق کردند.
درباره اوضاع اقتصادی اوغوزها در قرن هشتم هجری اطلاعات خیلی کم است ولی از زمانی که سلجوق ها اسلام را پذیرفته در خدمت سامانی ها درآمدند از نظر اقتصادی رشد کرده و ابن اثیر از نوکران و برده های آنان خبر می دهد.
در سال 416 هجری گردیزی از شورش برده ها علیه سران سلجوقی خبر می دهد. اینان با 4000 چادر به سوی سلطان محمود غزنوی شکایت برده خواستار اسکان در ناحیه شمال خراسان می شوند بعد از مدت ها رفت و آمد محمود آنها را در صحرای وسیع ترکمن اسکان می دهد. آن دسته از ترکمن هایی که در ماوراء النهر ماندند در شرایط بد سیاسی واقع شدند، سرکرده سلجوقیان با قراخانیان دشمنی آغاز کرده بالاخره در سال 426 هجری مجبور به ترک بخارا شدند و در خوارزم مسکن گرفتند ولس سرانجام در سال 427 هجری در خراسان مسکن گرفتند و در شهر نسا پسر سلجوق موسی با خواهرزاده های خود طغرل بگ و چاغری بگ رهبری ایل سلجوق را بعهده گرفتند.
در آن ایام در خراسان اوضاع سیاسی پیچیده بود، شورش ترکمن ها علیه محمود غزنوی شروع شده بود. باج و خراج فراوانی که از ترکمن ها می گرفتند باعث شورش بود، باجگیران علاوه بر باج املاک زن و بچه های آنان را نیز به دربار می بردند. در سال 416 هجری ترکمن ها نیز که جزء رعایای غزنویان درآمدند در فشار این باج و خراج واقع شدند بالاخره ترکمن ها دوام نیاورده در سال 418 هجری شورش آغاز کردند بنا به خبر گردیزی لشکریان شاه از عهده آنان برنیامده عده زیادی لز لشکریان شاه نابود شدند. محمود غزنوی مجبور شد گارد مخصوص سلطنتی را برای سرکوبی گسیل دارد و در نزدیکی فراوه جنگ خونین در گرفت. در این نبرد لشکریان محمود پیروز شده 4000 ترکمن هلاک گردید. دسته ای از ترکمن ها به سمت کوه های بلقان گریختند، و دسته دیگر در آذربایجان و عراق اسکان یافتند.
شورش ترکمن ها در عهد مسعود شدت یافت، مسعود دستور داد که 50 تن از سرداران ترکمن را در دعوتی که شده بودند خائنانه بکشند این مسئله سبب بروز خشم و غضب ترکمن ها گردید، جنگ آغاز گشته و مسعود اسرای ترکمن را در زیر پای فیلان می کشت در حالیکه تمامی ترکمن ها در نبرد شرکت داشتند.

ادامه نوشته

معرفی دوستم آقای شهروز آق آتابای

 

اينجانب شهروز آق‌اتاباي، فرزند امان‌محمد (فرهمند)، در سال 1356 در شهر گنبدكاووس و در خانواده‌اي فرهنگي به دنيا آمدم.
از همان ابتدا علاقه‌اي وافر به دنياي پررمز و راز كتابها داشتم. نخست به مطالعه كتب فارسي پرداختم و سپس از سال 1368 مطالعه ادبيات زبان مادري خود تركمني را وجهه همت خود قرار دادم و در اين راه، شادروان پدرم استاد و راهنماي من بود.
تحصيلات متوسطه را در محيط آرام خانواده در سال 1375 هجري شمسي در رشته «زبان و ادبيات فارسي» به پايان رساندم و پس از معافيت از خدمت مقدس سربازي، به عالم تحقيق و مطالعه روي آوردم.

در پاييز سال 1382 تحصيل در مقطع كارشناسي زبان و ادبيات فارسي را در دانشگاه پيام‌نور ادامه داده، در زمستان سال 1385 فارغ‌التحصيل گرديدم.
از سال 1377 با قلم زدن در ماهنامه «صحرا» همكاري با نشريات را آغاز نمودم و بعدها از شماره 29 (فروردين 80) تا 66 (ارديبهشت 82) به عنوان مسؤول صفحه تركمني «دورموش» درتحريريه آن نشريه فعاليت مي‌كردم. همچنين در اين سالها همكاري مستمري با نشريات ديگر استاني يعني ياپراق، گلشن‌مهر و فراغي داشتم.
در سال 1377 شمسي به همت جمعي از اهل ادب شهرستان گنبدكاووس، شاخه تركمني انجمن شعر و ادب آغاز به كار كرد كه اينجانب جزء نخستين اعضاي آن به شمار مي‌رفتم.
اين تشكل ادبي پس از 6 سال در سال 1383 تحت عنوان «انجمن شعر و ادب تركمني ميراث» مستقلا موجوديت يافت كه بنده در اولين هيأت مديره رسمي آن به عنوان دبير انجمن عضويت داشتم. در دومين انتخابات هيأت مديره انجمن نيز كه در سال 1385 برگزار شد انتخاب گرديده وبا همان سمت «دبير» فعاليت خود را تا حال حاضر ادامه داده‌ام و سردبيري نشريه داخلي اين انجمن: «سايراق» را برعهده دارم.
در زمستان 1379 براي نخستين بار تقويم جيبي ويژه منطقه تركمن‌صحراي ايران را تحت عنوان «تقويم تركمني اركين 1380» منتشر نمودم كه تاكنون انتشار آن بي‌وقفه ادامه داشته است (چاپ هفتم/ 1386)
همچنين كارهاي متعددي را به صورت تأليف و ترجمه به دو زبان فارسي و تركمني به چاپ رسانده و يا در دست چاپ دارم كه اهمّ آنها به قرار ذيل است:
- تقويم تركمني اركين (تهيه و تدوين) انتشارات حاج‌طلايي 1380 و مؤسسه مختومقلي فراغي 1386-1381
- عاشق چانگلي (برگردان الفبايي و مقدمه) مؤسسه مختومقلي فراغي 1379
- برج قابوس، رفيع‌ترين بناي آجري جهان، مؤسسه مختومقلي فراغي 1381 چاپ دوم 1384
- مشهد مصريان و دهستان باستان (ترجمه) اثر پرفسور يگن آتاقارريف، مؤسسه مختومقلي فراغي 1383
- ديوان فارسي و تركمني محمد بايرام‌خان بهارلي (تصحيح و مقدمه) انتشارات گلنشر 1385
- روايت‌لارا گؤرأ (تأليف/ تركمني) در دست انتشار
- برگهاي صحرايي (مجموعه مقالات/ فارسي و تركمني) در دست انتشار

آلاچیق و نحوه برپایی آن

اجزای آلاچیق ترکمنی (اوی)
اجزای اصلی تشکیل دهنده آغاچ اوی (آلاچیق) عبارتند از:
1- تاریم : قسمت پایین اوی(دیواره) را تشکیل می دهد، تعداد 4 عدد تاریم در ساختمان آلاچیق وجود دارد. هر تاریم از 44 قطعه چوب(20عدد کامل و24 عدد برش خورده) تشکیل می شود. قطعات چوب به وسیله پوست شتر (ناحیه گردن) با سوراخ کردن آنها بصورت ضربدری (آکاردئونی) بر روی همدیگر گره زده میشوند ؛ چوب ها به گرد این محور قابل چرخش بوده و تمامی قطعات نیز براحتی باز و بسته می شوند و با باز شدن آنها اشکالی به صورت لوزی بوجود می آید. تاریم ها را بوسیله طنابی به همدیگر می بندند و از اتصال آنها فضایی استوانه ای به قطر 5/5 متر و محیط 16 متر، شکل می گیرد. در قسمتی از تاریم ها که به درمتصل می شوند قطعه ای که به در وصل می شود از دیگر چوبها ارتفاعی مختصر بلند تر دارد ، بلندی ارتفاع ان نیز به خاطر آن است تا بتواند تکیه گاهی محکم برای در باشد. ارتفاع تاریم ها در حالت جمع شده 2.20 سانتیمتر و در حالت باز شده (حالت بر پا کردن) حدود 1.70 سانتیمتر می باشد.

2 – اوق: چوبهایی به شکل کمانی در حدود 60 عدد که نوک آنها تراش خورده و انتهای آنها پهن تر است . دارای سوراخ هایی می باشند که طناب های نسبتا نازک پشمی به آنها متصل می باشند .قسمت نوک اوق ها درون سوراخ هایی که دور توینوک وجود دارد قرار می گیرند و قسمت دیگر آن به قسمت بالایی تاریمها که نقطه اتصال دو قطعه میباشد و شکل 7 را تشکیل می دهد به وسیله طنابهای انتهایی اوق ها گره زده می شوند. 4 عدد از اوق ها بالای قسمت سوراخ های تاق در ورودی آلاچیق قرار می گیرد . اوق ها به همراه توینیک ، فضای گنبدی اوی را شکل می دهند.
3 – توینوک : قسمت بالایی و دایره ای شکل آلاچیق میباشد که حالت پنجره و یا هواکش را نیزدارد. این قسمت از تعداد زیادی چوب قوس دار ساخته می شود و از قسمت بیرونی شکلی برآمده را تشکیل می دهد. در محیط توینیک سوراخ هایی تعبیه شده است که اوق ها درون آنها جای می گیرند.

۴ – ایشیک : عبارت است از دو قطعه چوب بلند به ارتفاع در که قسمت بیرونی آن دارای شیاری می باشد که قسمت انتهایی تاریم ها در درون آن شیارها قرار می گیرد و به وسیله طناب به در بسته می شود ،دو قطعه چوب نسبتا پهن نیز در قسمت بالایی (تاق) و یکی دیگر نیز در کف قرار می گیرد در طرفین این چوبها سوراخی وجود دارد که بر آمدگیهای قسمت بالایی و پایینی در ، درون آن قرار می گیرد. جنس در از تخته های پهن می باشد که معمولاً از چوب درخت توت یا نراد بوده است.

5 – قامیش : عبارت از 2 تکه نوار پهن به ارتفاع حدود 1.70 سانتیمتر است که با برش دادن نی بصورت قدی و بافتن آن به شکل حصیر تهیه می شود. قامیش به دور تاریم ها کشیده می شود . قامیش تگه سومی نیز دارد که طولی در حد فاصله باقیمانده میان دو قامیش دیگر دارد ،از این قامیش در مواقعی که هوا سرد است استفاده می شود و در مواقعی که هوا گرم است با برداشتن آن ، هوا درون آلاچیق جریان می یابد.

ادامه نوشته